Met een dozijn formidabele helmen kon Zempoala, Hidalgo, met welverdiende trots de titel "gemeente van pulque haciendas" dragen. Er zijn maar weinig plaatsen in Mexico die kunnen bogen op zoveel mooie haciënda's in zo'n klein gebied.
Historische verslagen spreken van meer dan 20 haciënda's in wat nu Zempoala is. Tegenwoordig zijn er nog een tiental, wat ondanks alles een aanzienlijk aantal is voor een gemeente van slechts 31 duizend ha. Met slechts twee procent van de totale oppervlakte van Hidalgo behoudt Zempoala zes procent van de 200 landgoederen die in Hidalgo worden geteld. Dergelijke cijfers betekenen ook dat wanneer we over die wegen rijden, we elke zeven of acht kilometer een oude stad tegenkomen, soms minder. Zempoala is, kortom, de gemeente die bezocht moet worden als we Mexicaanse boerderijen willen opsnuiven.
Het beste is dat cijfers niet alles zijn. De pracht van de oude Zempoala-haciënda's, hoewel ze in het groot kunnen worden genoten, krijgt in elk van hen een eigenaardige glans. Gemeenschappelijke kenmerken kunnen worden gevonden en vergeleken, maar er zijn altijd grote verschillen.
De landgoederen van een president
Als er een symbolisch karakter is van de landgoederen van Zempoala, dan is dat Don Manuel González, de beroemde liberale generaal en compadre van Porfirio Díaz, die tussen 1880 en 1884 president van Mexico was. Hij verwierf twee aangrenzende landgoederen ten oosten van de gemeente. Die van Santa Rita, die aan het einde van de 18e eeuw toebehoorde aan de markiezin van Selva Nevada, die nog steeds zijn plaatsvervangende uitstraling heeft. In een van de hoeken is er een enorme regenbak die misschien wel de grootste van het land is. Tussen deze haciënda en die van Zontecamate, in de gemeente Singuilucan, staat verborgen de prachtige haciënda Tecajete, die terecht González 'favoriet was.
Volgens de verslagen gaf González, toen hij president werd, de jonge architect Antonio Rivas Mercado de opdracht om de haciënda te herbouwen, die onlangs was teruggekeerd van zijn studie in Frankrijk (zie Onbekend Mexico nrs. 196 en 197). Rivas Mercado, vooral herinnerd door de zuil van Onafhankelijkheid in de Paseo de la Reforma, liet daar een soort kasteel achter, majestueus aan de buitenkant en voorzien van rustige patio's binnenin. In een ervan strekt zich de brede spiegel van een jagüey uit en, iets verderop, in een boomgaard, zijn er 46 bogen van het eerste gedeelte van het beroemde aquaduct van Padre Tembleque. Bij dit alles is het niet verwonderlijk dat de president het als zijn favoriete rustpunt heeft beschouwd.
Kaartspellen
Aan de andere kant van de gemeente liggen de haciënda die toebehoorden aan de familie Enciso. In het midden van de negentiende eeuw - zijn nakomelingen tellen - verloor Cesario Enciso de Hacienda de Venta de Cruz, in de staat Mexico (een paar meter van de grens met Hidalgo) in een kaartspel. Don Cesario herbouwde zijn fortuin en bouwde wat bekend staat als de Casa Grande in de stad, een van de weinige landgoederen in de regio die geen pulque produceerde. Het was meer een gezinswoning en een commercieel landgoed. De lokale bevolking noemt het nog steeds de "Big Shop". Het behoudt statige bloemlezingenkamers en op de begane grond, achter een lang portaal, het originele meubilair van een enorme Porfiriaanse winkel, evenals een bakkerij met eeuwenoude ovens.
Ten tijde van de pulquero-hausse, aan het einde van de 19e eeuw, concentreerden de Encisos de productie van deze drank in Los Olivos, vlakbij de stad. Ze noemden eufemistisch "ranch" wat de afmetingen had van een echte haciënda; daar woonde een administrateur, wiens huis beslist de afgunst was van meer dan één landeigenaar. Er zijn ook de originele portalen die de Casa Grande had tot de jaren zestig van de 19e eeuw, toen het werd herbouwd.
Niet ver hier vandaan zijn er nog twee andere spectaculaire haciënda's. Tepa El Chico heeft zijn grootste gebouw op een lengteas waarin er torens, tinacal, groot huis, kapel en nog een toren zijn. Voor deze lijn zie je nog het oude smalle spoor waarop de "perrons" met de pulquetonnen naar het station liepen. Het geheel is nostalgisch.
San José Tetecuinta is kleiner, maar veel aristocratischer. De oprit leidt naar een pad dat een fontein omringt voor een prachtige hoge veranda met zuilen. Landschappen - mogelijk fresco's uit de late negentiende eeuw - sieren verschillende binnen- en buitenmuren van het huis.
San Antonio en Montecillos
Richting het zuidoosten van de gemeente liggen twee boerderijen die de oudste lijken te zijn. Naar schatting werd San Antonio Tochatlaco gebouwd in de eerste helft van de 19e eeuw. Montecillos heeft een meer plaatsvervangend aspect. De twee bieden een groot architectonisch contrast. Terwijl de eerste is gebouwd in één grote rechthoek, is de andere een uiteengevallen verzameling gebouwen: het huis, de tinacal, de stallen, de calpanería, enzovoort.
Er zijn andere boerderijen die helaas niet bezocht kunnen worden, maar waarvan men van buitenaf kan genieten. Een daarvan is Arcos, zichtbaar vanaf de snelweg naar Tulancingo. Het draagt die naam waarschijnlijk omdat het naast een van de andere gebogen delen van het Otumba-aquaduct ligt, niet ver van Tecajete. De andere is Pueblilla, tussen Santa Rita en de stad Zempoala. Deze haciënda, met een van de beste gevels van haciënda's die in Hidalgo te vinden zijn, herhaalt op een bijzondere manier het drama - en de rijkdom - van de gemeente: te midden van vergetelheid en verlatenheid schittert de oude Porfirische pracht nog steeds.
Hoe kom je in Zempoala
U verlaat Mexico-Stad via de snelweg Pirámides-Tulancingo (federaal nummer 132). Sla bij de eerste afwijking naar Ciudad Sahagún-Pachuca noordwaarts richting Pachuca; Zempoala ligt vijf kilometer daar vandaan (en 25 km ten zuiden van Pachuca).
De bezochte landgoederen van de gemeente (vermeld in de tekst) zijn eigendom van eigenaren die zijn gegroepeerd in de Vereniging van Landeigenaren van Zempoala. Deze instantie autoriseert en beheert groepsbezoeken, bij voorkeur grote (van enkele tientallen personen).
Journalist en historicus. Hij is hoogleraar geografie en geschiedenis en historische journalistiek aan de Faculteit voor Wijsbegeerte en Letteren van de Nationale Autonome Universiteit van Mexico, waar hij probeert zijn delirium te verspreiden door de zeldzame uithoeken van dit land.
